Thursday, October 8, 2009

Татварын шинэчлэл

Татварын албаны үйл ажиллагааны шинэчлэлийн хүрээнд: Үндэсний татварын алба нь Монгол Улсын татварын хууль тогтоомжийг хэрэгжүүлэх ажлыг зөв зохион байгуулж, татварын албыг орчин үеийн мэдээллийн технологид түшиглэсэн, татвар төлөгчдийн итгэлийг хүлээсэн, нээлттэй, шуурхай, ил тод, шударга үйл ажиллагаатай хууль хэрэгжүүлэгч, төрийн үйлчилгээг татвар төлөгчдөд хүргэх байгууллага болгох зорилттой ажиллаж байна.

Үндэсний татварын албаны үндсэн чиг үүрэг нь хуулиар тогтоогдсон тул түүндээ тулгуурлан татварын тогтолцоон дахь орлого, татвараа өөрөө тодорхойлох, тайлагнах хүрээнд татварыг байнга, шудрага цуглуулах зорилгыг хэрэгжүүлэх үүднээс татварын албадын баримталдаг өргөдөл гомдлыг шийдвэрлэх, торгууль хүлээлгэх, арга хэмжээ авах, татварын хяналт шалгалт хийх, татвар цуглуулах, татварын тайланг боловсруулах, бүртгэх, татвар төлөгчдөд үйлчилгээ үзүүлэх гэсэн зарчмыг, зөвлөгөө өгөх, зохион байгуулах, хянан шалгах, нийт татвар төлөгчидтэй ажиллах гэсэн зарчимд шилжүүлэн татварыг сайн дураар, бүх нийтээр шудрагаар төлөх зөв төлөвшлийг төлөвшүүлэх нь гол зорилт болж байна. Юуны өмнө нийт иргэдтэй ажиллах зарчмыг хэрэгжүүлэхэд дараах зорилгууд тавигдаж байгаа юм. Үүнд: Татварын хууль тогтоомжийг дагаж мөрдөх сахилгын түвшинг дээшлүүлэх, Татвар ногдуулах, төлөх талаар нийт хүн амд татварын боловсрол олгох, Татвар төлөгчдийн анхаарлыг орлого, татварын тайлангийн болон төлөх хугацаанд хандуулах, Татвар төлөгч, татварын албаны хоорондын итгэл, харилцан ойлголтыг бэхжүүлэх явдал юм.

Дээрх зориллтыг хэрэгжүүлэхийн тулд:
Манай албаны бүтцэд татвар төлөгчтэй харилцах үүрэг гүйцэтгэх нэгжүүдийг шинээр байгууллаа. Энэхүү нэгжүүд нь ирээдүйн татвар төлөгчдийг бэлтгэх, татварын боловсрол олгох, одоогийн татвар төлөгчдөд зөвлөгөө өгч туслалцаа үзүүлэхээс гадна хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлтэй нягт хамтран ажиллах, татвар төлөгчидтэй харилцах харилцааг боловсронгуй зорилгоор жил бүр зохион байгуулж байгаа татвар төлөгчдийн өдрүүдийн үйл ажиллагааг улам олон талтай чанартай болгох чиглэл баримталж байна.ТЕГ-ын ил тод, шинэчлэлийн хөтөлбөр боловсруулан хэрэгжүүлж эхэллээ. Олон улсын жишигт нийцсэн татварын үйлчилгээг чанарын өндөр түвшинд үзүүлж байна Үүнд: Татварын албадыг нэг цэгийн үйлчилгээнд шилжүүлж, Утсаар зөвлөгөө өгөх төв ажиллуулж байна. Татварын улсын байцаагч, татварын ажилтнуудын сахилга хариуцлага, ёс зүйн зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх хөтөлбөрийг боловсруулж, энэ чиглэлээр олон талт үйл ажиллагаа идэвхтэй явуулж байна. Энэ ажлын хүрээнд: олон улсын жишигт нийцсэн ёс зүйн дүрмийг баталж мөрдөн, татварын ажилтны талаарх санал гомдол, мэдүүлгийг хүлээн авах утсыг тогтмол ажиллуулж байна. Татварын ажилтны мэргэжлийг дээшлүүлэх, мэргэшүүлэх, хууль эрх зүйн мэдлэг олгох сургалтуудыг үе шаттай зохион байгуулж мөн вакумжсан сургалтын төвийг нээж ажиллуулж байна. Зөвхөн 2009 онд УБ болон аймгуудын нийт ажилтныг, нягтлан бодох бүртгэл эрхзүйн болон татварын шинэчлэлийн бодлогын хөтөлбөр бүхий сургалтанд хамруулжээ.

Үндэсний татварын алба нь Татвар төлөгчдөд хуулиар хүлээсэн үүргээ биелүүлэхэд нь бүх талын дэмжлэг үзүүлэн, сайн түншийн харилцааг эрхэмлэн ажиллаж, 2009 оныг “Цахим үйлчилгээг өргөжүүлж, бүртгэлийг төгөлдөршүүлэх” жил болгон, татварын эрх зүйн орчинг сайжруулан, татварын улсын байцаагчдын мэдлэг, ур чадвар, ажлын сахилга хариуцлагыг дээшлүүлэхэд онцгой анхаарч, соёлч, боловсон, шуурхай, үйлчилгээтэй алба болох зорилт тавьж, татварын хууль тогтоомжийг гардан хэрэгжүүлэгч орон нутгийн татварын албадыг мэргэжил аргазүй, зохион байгуулалтын удирдлагаар хангах үйл ажиллагааг эрс дээшлүүлж, хамтын үйл ажиллагаандаа шинэлэг арга барилыг хэрэгжүүлж байна. Өнөөгийн лобалчлал, технологийн хөгжил дэвшил нь эдийн засгийн хөгжлийн өндөр хурдцыг авчрах боловч хүмүүсийн орлогын ялгаврыг улам ихэсгэх хандлагатай тул татварын орлогын илүү тэгш шударга, төвийг сахисан шинжтэй өөр эх үүсвэрийн талаар судалгаа хийх шаардлага гарч байгааг анхаарахгүй байж боломгүй юм. Түүний нэг боломж нь хүрээлэн байгаа орчны татварын олон төрлүүдийг бий болгох явдал.

Далд эдийн засгийн хэмжээ манай ДНБ-нээс тооцоход 1.9 триллион төгрөг болж байна гэсэн судалгаа бий... Далд эдийн засгийг устгаж, албан бус секторыг ил болгон бүртгэлжүүлж, татварт хамруулан, улсын төсвийн орлогыг нэмэгдүүлэхэд чиглэсэн үр дүнтэй шийдэл өнөөдөр чухал байна. Энэ асуудлыг шийдэх гарц нь бэлэн мөнгөөр хийх төлбөр тооцоонд хяналт тавих, түүний хууль эрх зүйн орчныг бүрдүүлэх явдал юм. Манай статистик судалгаанаас үзэхэд татварын тайлангаа “алдагдалтай” гаргасан аж ахуйн нэгжийн тоо 2008 оны эцсийн дүнг 2006 онтой харьцуулахад 41 хувиар өссөн бол “алдагдал”-ын хэмжээ 2.8 дахин өсч, 484.0 тэрбум төгрөг болжээ. Энэ бол далд эдийн засгийн нэг үзүүлэлт. Эдийн засгийн хямрал гүнзгийрч, аж ахуй, бизнес эрхлэгчдийн орлого багасан төсөвт орох татвар буурч буй энэ үед эдийн засгийг эрүүлжүүлэх ёстой, үүний тулд татварын шинэчлэлийг түргэвчлэх цогц арга хэмжээг яаралтай авах хэрэгтэй байна. Монголд байгаагүй “Мөнгөн гүйлгээний төлбөр тооцоог бүртгэж, иргэдийг урамшуулах тухай” хуулийн төслийг боловсруулж Засгийн газарт танилцууллаа.
Энэхүү хуулийг баталж мөрдүүлснээр:
1. Авилга, хээл хахууль, гэмт явдал, далд эдийн засаг хумигдаж, улс орон эрүүлжинэ.
2. Иргэд эдийн засгийн тооцоонд орж мөнгөн гүйлгээндээ хяналт тавьж, улсын болон орон нутгийн төсөв бүрдүүлэхэд иргэний нийгэм хяналт тавина.
3. Бараа бүтээгдэхүүний чанар, үйлчилгээнд эргэлт гарч эдийн засгийн эрүүл, шудрага өрсөлдөөний орчин бүрдэж, улсын төсөв эрс нэмэгдэнэ.
4. Татварын байгууллага дахь хүнд суртал, авлига арилж, орчин үеийн цахим татвар, үйлчилгээ төлөвшинө.
Хэдийгээр дэлхийн эдийн засгийн хямрал, далд эдийн засаг, авлига, хүнд суртал газар авсан энэ үед ажиллаж байгаач манай татварын байгууллагын хамт олон сахилга хариуцлагаа эрс дээшлүүлж удирдлага зохион байгуулалттай ажиллах болно.

1997 он. Хүний хөгжлийн илтгэл

“Монгол ба Хүний хөгжил”

Хүний хөгжлийн илтгэл нь хөгжлийн бодлогын асуудлыг олон улсын хэмжээнд хэлэлцэн ярилцахад мэдээлэл болж, эрч хүчийг нь дээшлүүлж, зохих хэмжээнд нөлөөлж ирсэн юм.

Монголын Хүний хөгжлийн анхны илтгэл нь Монголын ард түмний сайн сайхан амьдралтай холбогдсон үндсэн асуудлуудыг хөндөж байгаа юм. Монгол оронд 1990 оноос Шилжилтийн үе эхэлснээр Монголчуудын амьдрал дэвжин дээшлэхэд нөлөөлөхүйц асар их нийгмийн боломж бүрдсэн. Энэхүү илтгэлд тэдгээр өөрчлөлтүүд, хүний сайн сайхны үйлсэд үзүүлэх үр нөлөөг дүгнэн цэгнэж, хүний хөгжлийн асуудлыг орхигдуулахад хүргэж байгаа сөрөг үзэгдлүүдийг авч үзсэн болно.

Илтгэл эдгээр бэрхшээлтэй асуудлыг улс орны шинэчлэлийн үйл явцтай бүхэлд нь холбон авч үзэж, хүн яагаад амьдралын гачигдлыг амсаж яваагийн учир шалтгаан, тэр бүх бэрхшээлийг гэтлэн давах асуудал яагаад хүндрэлтэй байгааг тунгаан цаашдын үйл ажиллагаанд нь зарим чиглэл өгөхийг оролдсон болно.

Тус илтгэлээс гурван үндсэн зөвлөмж гарсан:

  1. Хүний хөгжлийн асуудлыг анхаарлын төвд тавих

- Хөгжлийн стратегийн бодлогыг эргэн харах

- Харилцан шүтэлцээтэй ихэр хоёр стратеги

- Ажил хэрэгчээр зөвлөлдөн ярилцах

- Шинэчлэлийн үйл явц

- Амлалтаа ажил хэрэг болгох

  1. Хүний хөгжлийг хэрэгжүүлэх

- Анхаарлаа төвлөрүүлэх

- Хүн төвтэй өсөлт, өсөлт төвтэй ядууралтай тэмцэх стратеги

- Нэмэлт үйлчилгээ

  1. Хүний чадавхийг хэрэгжүүлэх

- Монголын шилжилтийн зорилгыг дахин нотлох

- Идэвхтэй оролцоо

- Иргэний идэвх

Хүний хөгжлийн гол зорилго нь Монгол хүн бүр хүсэл эрмэлзлэлээ чөлөөтэй илэрхийлэх дуу хоолойтой байх, боломж бололцоо, шударга ёсны үр шимийг эрх тэгш эдлэх нөхцлийг бүрдүүлэхэд оршино.

Дараах хүснэгтэд ХХИ болон дэд үзүүлэлтүүд хэрхэн өссөнийг харуулав.

1997 он

2000 он

2003 он

2007 он

Дундаж наслалт

63,8

63,2

63,5

65,9

Дундаж наслалтын индекс

0,645

0,636

0,642

0,681

Насанд хүрэгсдийн бичиг үсэг тайлагдал

96,3

97,8

97,8

97,8

Боловсролын индекс

0,833

0,884

0,884

0,916

Нэг хүнд ноогдох ДНБ

1,267

1,783

1,850

2,823

ДНБ-ий индекс

0,424

0,486

0,510

0,558

Хүний Хөгжлийн индекс

0,635

0,669

0,680

0,718

Дүгнэлт

Монгол улсын хувьд Хүний Хөгжлийн Илтгэлийг анх 1997 онд боловсруулан гаргаж эхэлсэн. Түүнээс хойш 2000, 2003, 2007 онуудад тус тус боловсруулан гаргасан.

ХХ-ийн илтгэлүүдэд Монгол улсын Хүний хөгжлийг хангах нөхцөл бололцоог бүрдүүлэх, түүнийг төрийн бодлогоор дэмжих арга замуудыг зөвлөмжөөр гаргаж тавьсан байна.

Илтгэлүүдийг харьцуулан уншиж судлахад Монгол улсын Хүний Хөгжлийн Индекс бүх дэд үзүүлэлтүүдээрээ өссөн байгаа нь дэвшилттэй юм. Мөн ХХИ болон түүний гол үзүүлэлтээр олон улсын түвшинд Монгол улсын эзэлж буй байр эрс дээшилсэн байна.

Хүний хөгжлийн үзэл баримтлалын гол цөм нь болсон эрэгтэй, эмэгтэй нийт хүмүүст утга учиртай, сэтгэл хангалуун амьдрах бүрэн боломж олгох, өөрсдийн боломж бололцооны хирээр үр бүтээлтэй, урагштай амьдрах асуудлыг хэрэгжүүлэхийн чухлыг хөндөн авч үзэж байгаа нь Хүний Хөгжлийн Илтгэлийн гол зорилго юм.

2000 он. Хүний хөгжлийн илтгэл

“Төрийг шинээр зүглүүлэхүй”

Монгол улс зах зээлийн эдийн засаг, ардчилалд түргэн шилжсэнээр эрх чөлөө болон хүний эрх хэмжээлшгүй нэмэгдсэн. Гэвч нийгмийн үйлчилгээний түвшин санаа зовохуйц хэмжээнд хүртэл доройтож, ерөнхийдөө хүмүүсийн амьдралын баталгаа суларсаар байна.

Төрийн үүрэг бол хүн бүр нийгмийн наад захын үйлчилгээнээс тэгш хүртэж байх бололцоог шийдвэртэй хангаж, нийгмийн үйлчилгээнээс зөвхөн халаасны чинээгээр хүртэж байдаг хандлагыг зогсооход оршино. Нийгмийн наад захын үйлчилгээний хангамжийг сулруулснаар хүний ирээдүйн хөгжил боогдох аюултай юм. Нийгмийн үйлчилгээний зардлыг зарлага гэхээсээ Монголын ард түмний чадавхид оруулж байгаа хөрөнгө оруулалт гэж үзэх ёстой. Энэхүү илтгэл нь хувийн санаачлага, бүтээлч сэтгэлгээнд өргөн зам нээсэн, ардчилал болоод оролцоо улам бат бэх шинэ маягийн төрийн тогтолцоонд шилжих нь зүйтэй гэсэн санааг дэвшүүлж байна.

Амжилттай хөгжиж ирсэн улс орнуудад төр нь өргөн цар хүрээтэй бөгөөд гүнзгий агуулга бүхий үүрэг хүлээж ирсэн байдаг.

Төрийн долоон чиг үүрэг:

  1. Үндэсний аюулгүй байдал, үндэсний эрх ашгийг хамгаалах
  2. Хүний эрхийг хангах
  3. Хууль дээдлэх ёсыг хэрэгжүүлэх
  4. Эдийн засгийн өсөлтийг удирдан зохицуулах
  5. Тогтвортой хөгжлийг хангах
  6. Нийгмийн хамгаалалд хамруулах
  7. Ардчилсан ёс, хамтын ажиллагааг хөхүүлэн дэмжих

Өнөө үед Монгол улс төрийн албаныхаа ажлын арга барил, мэргэжлийн ур чадварыг сайжруулах, түүний хариуцлагатай, ил тод, үнэнч шударга ажиллагааг хангах зорилгоор албан хаагчдаа сургаж бэлтгэх шинэ стратегийг боловсруулах хэрэгтэй байна.

2003 он. Хүний хөгжлийн илтгэл:

“Хот хөдөөгийн ялгаатай байдал”

Монгол улс шилжилтийн эхний жилүүдэд бодит орлого буурах, ажилгүйдэл эрс ихсэх, хүний амьжиргааны нөхцөл байдал доройтох зэрэг хүндрэл бэрхшээлтэй тулгарсан хэдий ч даван туулж, эдүгээ зах зээл шинээр нээгдэж, хувийн хэвшил хөгжин цэцэглэх боломжтой боллоо. Энэ бүхний хажуугаар бий болсон шинэхэн үзэгдэл нь хот, хөдөөд хүн амын амьдралын чанарт мэдэгдэхүйц ялгаа гаран гүнзгийрэх болсон явдал. Энэ удаагийн Хүний хөгжлийн Үндэсний Илтгэлийн сэдэв хот, хөдөөгийн ялгаатай байдлыг арилгах явдал бол хүний хөгжлийг хурдасгах, Монголын ард түмний өөдрөг, гэрэлт ирээдүйг баталгаажуулах үндэс суурийг тавьж өгөх ач холбогдолтой юм.

Хот хөдөөгийн тэгш бус байдлыг багасгахдаа ядуурлыг бууруулахад чиглэсэн өсөлтийг дэмжих, тэнцвэртэй хөгжлийг хангах, төвлөрлийг сааруулах болон хүний хөгжлийг санхүүжүүлэх гэсэн дөрвөн чиглэлд онцгой анхаарал тавих шаардлагатай байна.

1. Ядуурлыг бууруулахад чиглэсэн өсөлт:

Эдийн засгийн шинэчлэлийн хүрээнд ядуу иргэдэд ажил эрхлэх боломжийг бүрдүүлэхэд түлхүү анхаарах, үүний зэрэгцээ, хувийн хэвшил үйл ажиллагаагаа өргөтгөх нөхцлийг бүрдүүлэх шаардлагатай.

2. Тэнцвэртэй хөгжил:

Монгол улс иргэдээ боловсрол, эрүүл мэнд, нийгэм, соёлын үйлчилгээ болон мэдээлэл хүртэх тэгш боломжоор хангаж чадахуйц бүс нутгийн тэнцвэртэй хөгжлийн төлөвлөгөөг боловсруулан хэрэгжүүлэх шаардлагатай байна. Энэ нь хот, хөдөөгийн хоорондох болон хотын төв доторх хөгжлийн ялгаатай байдлыг багасгахад тус дөхөм үзүүлнэ. Төсвийн зарцуулалт, хөрөнгө оруулалтыг зохистой харьцаанд барих замаар тэнцвэртэй хөгжилд Засгийн газар шийдвэрлэх үүрэг гүйцэтгэх боломжтой.

3. Төвлөрлийг сааруулах үйл явцыг бэхжүүлэх:

Төвлөрлийг сааруулах үйл явцын амжилт нь төр болон хувийн хэвшлийн байгууллага хоорондын түншлэлийн шинэлэг харилцаанаас ихээхэн хамаарна.

4. Хөгжлийн санхүүжилт:

Монгол улсын хувьд хот, хөдөөгийн хөгжлийн тэнцвэргүй байдлыг бууруулахын тулд төсвийн орлогын бүрдүүлэлт, хуваарилалтыг өөрчлөн шинэчлэх, аймгийн түвшинд бус, илүү алсыг харсан төсвийн зарцуулалтыг бий болгох замаар бүсчилсэн, тэнцвэртэй хөгжилд хүрэх асуудалд анхаарах шаардлагатай.

2007 он. Хүний хөгжлийн илтгэл

“ Хөдөлмөр эрхлэлт ба ядуурал”:

Эдийн засгийн байдал эрс сайжирч, 2003 оноос хойш эдийн засгийн өсөлт 8,7% болсон, төсвийн орлого, зарлага 30 гаруй хувиар нэмэгдсэн, мөн банкны салбар хурдацтай өргөжиж байгаа зэрэг ахиц дэвшил гарсан байна.

2006 онд улсын хэмжээнд ядуурлын түвшин 32,2 хувь хүртэл тун бага хувиар буурч, хөдөө орон нутагт 37 хувь хүрсэн нь ядуурал нэлээд газар авч байгааг харуулж байна. Иймээс өнөөгийн эдийн засгийн өсөлт нь ядуурлыг бууруулахад яагаад дорвитой нөлөөлж чадахгүй байна вэ?

Эдийн засгийн өсөлт, ядуурал хоёрын хооронд шууд холбоо байхгүй ч зохистой ажлын байрыг олноор бий болгож баймааж нь эдийн засгийн өсөлтийг ядуурлыг бууруулахад нөлөөлөх хүчин зүйл болгож болдгийг олон улсын туршлага харуулж байна. Учир нь ядуу хүмүүст байгаа гол нөөц болох ажиллах хүчээ ашиглах боломжийг хөдөлмөр эрхлэлт олгодог.

Монголын ядуу өрхийн тэргүүлэгчдийн 52 % нь ажил эрхэлдэг: тэдний 29% нь малчин, 23% нь хувийн хэвшилд ажилладаг байна. Хэдийгээр өрхийн тэргүүлэгч нь ажилгүй, эдийн засгийн идэвхгүй байгаа олон өрхүүд ядуу байгаа ч дийлэнх ядуу өрхүүдийн тэргүүлэгч нар ажил эрхэлдэг ажээ. Иймээс ажлын байрны тоог нэмэгдүүлээд зогсохгүй хүмүүсийн орлогыг нэмэгдүүлэхүйц, хөдөлмөрийн үнэлгээ сайтай ажлын байр бий болгох нь ядуурлыг бууруулахад илүү үр дүнтэй нөлөөлнө.

Хөдөлмөр эрхлэлтээр дамжуулан ядуурлыг хэрхэн бууруулж болох тухай асуудал энэхүү илтгэлийн гол сэдэв бөгөөд түүнийг тойрсон бодлогын хэд хэдэн зөвлөмжийг санал болгож байна.

Зөвлөмж 1. Хөдөлмөр эрхлэлтийн тухай стратегийг Мянганы хөгжлийн зорилтуудад суурилсан үндэсний хөгжлийн цогц бодлогын нэг гол бүрэлдэхүүн хэсэг болгох талаар

Зөвлөмж 2. Хүний хөгжилд зориулсан хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэх талаар

Зөвлөмж 3. Хөдөлмөрийн зах зээл дэх ур чадварын эрэлт, нийлүүлэлтийн хоорондын зөрүүг арилгах талаар

Зөвлөмж 4. Архидалтыг багасгах талаар

Зөвлөмж 5. Хөдөлмөрийн зах зээлийн тухай мэдээллийг боловсронгуй болгох талаар

Зөвлөмж 6. Эдийн засгийг төрөлжүүлэн хөгжүүүлэх замаар ажил эрхлэлтийг нэмэгдүүлэх талаар

Зөвлөмж 7. Уул уурхайн салбарыг түшиглэн хөгжих бусад салбарын хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих, үйлдвэрлэл үйлчилгээний төрөл хэлбэрийг нэмэгдүүлэх талаар

Зөвлөмж 8. Хөдөө орон нутагт хөдөлмөр эрхлэлтийг нэмэгдүүлэх, сумдын эдийн засгийг сэргээн бэхжүүүлэх талаар

Зөвлөмж 9. Албан бус салбарыг албан болгох талаар

Зөвлөмж 10. Залуучуудад зориусан зохистой, бүтээмжтэй ажил эрхлэлтийг дэмжих талаар

Зөвлөмж 11. Хөдөлмөрийн зах зээлийн жендерийн тэгш бус байдлыг халах талаар

Зөвлөмж 12. Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн хөдөлмөрийн зах зээлд оролцох бололцоог өргөжүүлэх талаар

Зөвлөмж 13. Шилжих хөдөлгөөнд оролцогчдын хөдөлмөр эрхлэх бололцоог өргөжүүлэх, тэднийг хамгаалах талаар

Зөвлөмж 14. Хүүхдийн тэвчишгүй хөдөлмөрийг устгах

Хүний хөгжлийн илтгэлүүдийн харьцуулалт

Монгол улсын 1997 онд гаргасан Хүний хөгжлийн анхны илтгэл нь шилжилтийн үе дэх хүн амын амьжиргаа аж байдлын асуудлыг авч үзсэн бол 2000 оны хоёр дахь илтгэлд Монгол улсын төрийн үүрэг, олон түмэн төр засгаас чухам юуг хүлээж байгаа талаар тусгаж өгсөн юм. Хүний хөгжлийн үндэсний 2003 оны илтгэл нь хот, хөдөөгийн ялгавартай байдалд анхаарлаа төвлөрүүлсэн болно.

2007 оны Хүний хөгжлийн дөрөв дэх удаагийн илтгэлийн сэдэв бол ядуурлыг бууруулахад чиглэсэн хөдөлмөр эрхлэлтэд суурилсан бодлогын хүрээний асуудлууд юм.

Монголын Хүний хөгжлийн индекс сүүлийн жилүүдэд үндэсний болон бүс нутгийн хэмжээнд жил дараалан өсч байна.

Хүснэгт 1. ХХИ аймаг, хотоор, Монгол улс 1999-2006

Аймаг хот

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

Архангай

0,637

0,643

0,631

0,625

0,629

0,643

0,660

0,675

Баян-Өлгий

0,627

0,640

0,636

0,629

0,643

0,652

0,677

0,690

Баянхонгор

0,614

0,617

0,636

0,572

0,595

0,617

0,645

0,658

Булган

0,671

0,678

0,666

0,655

0,657

0,670

0,682

0,692

Говь-Алтай

0,620

0,635

0,632

0,588

0,613

0,646

0,659

0,657

Дорноговь

0,637

0,646

0,623

0,630

0,638

0,653

0,662

0,670

Дорнод

0,587

0,595

0,593

0,600

0,617

0,622

0,636

0,648

Дундговь

0,666

-

0,651

0,643

0,665

0,674

0,689

0,701

Завхан

0,622

0,619

0,631

0,614

0,636

0,642

0,664

0,676

Өвөрхангай

0,630

0,605

0,593

0,594

0,613

0,631

0,655

0,668

Өмнөговь

0,656

0,660

0,659

0,631

0,673

0,674

0,710

0,725

Сүхбаатар

0,643

0,651

0,626

0,637

0,661

0,672

0,691

0,701

Сэлэнгэ

0,650

0,645

0,650

0,656

0,660

0,668

0,676

0,689

Төв

0,652

0,646

0,664

0,628

0,654

0,659

0,670

0,680

Увс

0,608

0,605

0,611

0,605

0,627

0,646

0,659

0,672

Ховд

0,633

0,651

0,664

0,632

0,643

0,660

0,676

0,686

Хөвсгөл

0,607

0,614

0,593

0,587

0,599

0,614

0,628

0,643

Хэнтий

0,646

0,655

0,635

0,632

0,647

0,661

0,677

0,683

Дархан-Уул

0,634

0,644

0,666

0,659

0,663

0,664

0,682

0,689

Улаанбаатар

0,705

0,707

0,711

0,722

0,722

0,722

0,734

0,745

Орхон

0,732

0,751

0,700

0,724

0,759

0,793

0,802

0,805

Говьсүмбэр

0,673

0,678

0,689

0,644

0,675

0,709

0,714

0,718

Улсын дундаж

0,661

0,667

0,667

0,677

0,680

0,692

0,707

0,718

Монгол улсын ХХИ түүхэндээ анх удаа хамгийн өндөр түвшинд хүрч, энэ үзүүлэлт нь улсын бүс нутаг бүрт өсчээ. 2000-2007 онд ХХИ-ийн дэд үзүүлэлтүүд сайжирч, ХХИ аймаг бүрт нэлээд өссөн байна.